Nhật Bản sống cùng cây cối, chính vì thế đồ gỗ thủ công mỹ nghệ sinh sôi khắp cả nước.

“Magewappa” là đồ đựng dạng ống làm bẳng gỗ Sugi (Cryptomeria japonica) và gỗ Hinoki (Chamaecyparis obtusa) chẻ mỏng, được dùng làm hộp cơm Bento và thùng gạo “Komebitsu”. Có nơi sản xuất đồ gỗ thủ công này ở khắp cả nước chẳng hạn như Omagari, Akita. Và nói tới đồ gỗ thủ công mỹ nghệ Nhật Bản, thì không thể quên “Yosegi-zaiku”. Đó là việc ghép các hoa văn gỗ màu sắc khác nhau thành các hoạ tiết hình học, có thể nói đồ mỹ nghệ này chỉ có ở Nhật, đất nước với nhiều loại cây cối.

Đồ sơn mài là một trong những đồ gỗ thủ công mỹ nghệ truyền thống Nhật Bản. Với lớp phủ thành phần chính là nhựa sơn mài của cây Urushi (Toxicodendron vernicifluum) , một loại cây rụng lá. Sơn mài là lớp phủ bền bóng đẹp, có nét sáng độc đáo.

Lịch sử đồ sơn mài rất lâu đời, phổ biến chủ yếu ở châu Á, tương truyền rằng nó đã tồn tại ở Nhật Bản khoảng 9.000 năm, và hiện được coi là lâu đời nhất thế giới. Đồ sơn mài, không chỉ với vai trò là đồ dùng hàng ngày như bộ đồ ăn, dụng cụ pha trà, văn phòng phẩm, mà khi làm đồ trang sức và quà tặng, cũng rất được quý trọng.

Sức hấp dẫn nhất của đồ sơn mài là độ sáng bóng. Và điểm đặc biệt là nó thay đổi theo năm tháng sử dụng. Sơn mài được phủ lên khi khô và cứng lại màu sẽ trong suốt, sau một thời gian do cọ sát lớp phủ bên trong dần lộ ra. Nên ban đầu có cảm giác dầy đậm, nhưng khi tiếp tục dùng sẽ trở nên trong hơn. Người ta thường nói “nuôi” đồ sơn mài, và chắc chắn bạn sẽ càng mê với từng sự thay đổi đó của nó.

Và một trong những điểm thu hút của đồ sơn mài là nó có khả năng kháng khuẩn cao, do trong quá trình sấy sơn mài, chất urushiol được sinh ra có tác dụng kháng khuẩn, hạn chế sự sinh sổi nảy nở của vi khuẩn nấm mốc, v.v. nên có thể sử dụng an toàn làm bộ đồ ăn sơn mài cho trẻ em và người già.

Nhật Bản vào thời Edo đã lan rộng trên cả nước nghề làm đồ sơn mài, nên có nhiều làng nghề từ Bắc vào Nam, và mỗi vùng có cách làm đôi chút khác nhau. Lần này, chúng tôi đến thăm suối nước nóng Yamanaka ở thành phố Kaga, tỉnh Ishikawa để tìm hiểu về sức hấp dẫn của đồ sơn mài. Đồ sơn mài Yamanaka được làm ở đây có lịch sử khoảng 400 năm, và ngày nay việc chế tác đồ sơn mài vẫn phát triển như xưa nơi bao quanh bởi thiên nhiên trù phú.

Với hơn 100 năm tuổi xưởng Morita Shikki, có quán cà phê và cửa hàng chủ yếu bán đồ sơn mài. Trong không gian bình yên cửa hàng có trưng bộ đồ ăn như bát, đĩa nhỏ, khay, cốc và dao dĩa, v.v. cũng như đồ trang sức và đồ trang trí nội thất được làm sơn mài.

Morita Takahito, chủ tịch kiêm giám đốc đại diện của Morita Shikki, đã tiếp xúc với sơn mài từ nhỏ và cũng đã từng sống ở nước ngoài đã nói về ý nguyện khi xây xưởng nhỏ này: “Chúng tôi muốn khách du lịch trong và ngoài nước cùng cảm nhận sức hấp dẫn chiều sâu đồ sơn mài làm thành mất thời gian và công sức nhường nào”.

Tiếp theo, chúng ta cùng sang xưởng để xem quy trình cho đến khi hoàn thiện đồ sơn mài Yamanaka. Làm đồ sơn mài là sự phân công lao động giữa các thợ, và thực hiện thao tác theo từng phòng thợ trong xưởng.

Công đoạn đầu tiên làm đồ sơn mài là việc tạo phôi làm từ gỗ tự nhiên. Phôi có 2 loại là phôi dọc nguyên liệu gỗ cắt khoanh ngang, và phôi ngang nguyên liệu gỗ cắt lát dọc. Đồ sơn mài Yamanaka sử dụng phôi dọc.

Đồ sơn mài Yamanaka phôi dọc ít cong vênh nên có thể “Usubiki (tiện mỏng)”. Máy tiện có thể điều chỉnh tiện mỏng đến mức hết cỡ và đạt độ mỏng mà ảnh sáng có thể xuyên qua.

Nhờ đó, cũng chế tác ra được sản phẩm như cốc rượu vang và ly rượu Nhật, thậm chí cả đồ nội thất như chụp đèn, v.v..

Thợ làm phôi của Morita Shikki nói “Công việc đầu tiên người thợ là làm dao gọt phôi”. Một thợ thủ công sẽ nung tự chế từ 30 đến 40 dao, và mỗi chiếc bát sẽ dùng từ 4 đến 5 dao khác nhau. Người thợ dùng con dao sắc dày cộp như chính ngón tay mình, và khéo léo hoàn thiện phôi mỏng.

Một kỹ thuật đặc trưng khác của đồ sơn mài Yamanaka là “Kashokubiki (tiện thẩm mỹ)”. Là thao tác tạo trang trí thẩm mỹ cho bề mặt phôi bằng cách để phôi đã tiện mỏng quay nhanh, đặt áp lưỡi dao vào lần lượt cách vài mm. Nhờ thế thu được trên 20 loại hoa văn ví dụ như rãnh “Sensuji” là những gân rãnh nhỏ đều nhau, và mỗi xưởng và thợ sẽ thể hiện phong cách khác nhau khi phối các loại hoa văn.

Sau phôi là vào công đoạn “nền”. Phủ nền cho phôi đã tiện là công đoạn quan trọng bảo vệ đồ sơn mài khỏi các tác động thường nhật, chống khô và nứt.

Hỗn hợp sơn sống thô Kiurushi được trộn với bột “Jinoko” làm từ hóa thạch vỏ tảo khuê (tảo silic), được phủ lên phôi làm cứng phôi, và lấy chổi quét phủ cẩn thận lớp nền sơn cũng pha đất sét nung Jinoko, sau khi sơn nền khô, lấy giấy giáp đánh đi đánh lại nhiều lần. Công đoạn lặp lại liên tục, sẽ có được bề mặt đồ sơn mài bền mịn. Với mỗi món đồ sơn mài Morita Shikki sẽ được thực hiện từ 12 đến 14 lần. Đây là công việc đòi hỏi sự bền bỉ, nhưng có thể nói đó đúng chất thợ Nhật Bản, tỉ mỉ bền bỉ đến cùng.

Khi nói đến đồ sơn mài, hầu hết sẽ cảm thấy lớp phủ sơn dày đậm, nhưng đồ sơn mài Yamanaka có điểm nổi bật là để nguyên vẻ đẹp vân gỗ của phôi. Kỹ thuật đó được đánh giá tới mức có tên riêng “Phôi Yamanaka” và cũng không nói quá khi bảo sự đánh giá đó chính nhờ công đoạn phủ nền.

Cấm đi giầy dép. CSau khi xong lớp nền sẽ sang công đoạn “phủ lớp trên”, là việc sẽ quét phủ đồ sơn mài lên phần trên cùng tiếp xúc trực tiếp với da. Vì độ bóng của sơn mài được xác định ở công đoạn phủ này, người thợ phủ lớp trên sẽ dùng gần 10 chổi quét khác nhau để tạo ra độ bóng mịn độc đáo.ông đoạn “phủ lớp trên” để có độ mịn cực nét

Cấm đi giầy dép vào phòng phủ lớp trên, và phải thổi sạch bụi quần áo trước khi vào vòng, để bụi không vướng bám vào bề mặt mới phủ quét xong. Sau khi phủ quét cẩn thận, lấy đầu que tre vót nhọn, để khêu lấy từng bụi bẩn bám trên bề mặt.

Sau đó, sẽ bỏ đồ sơn vào trong kệ gỗ gọi là buồng điều chỉnh, để đó khoảng 1 tuần sấy khô với nhiệt độ và độ ẩm điều chỉnh. Sơn mài tự nhiên dễ bị ảnh hưởng bởi thời tiết khí hậu, nên sẽ được quản lý hàng ngày bằng việc phun sương điều chỉnh độ ẩm trong buồng sơn. Không chỉ có kỹ thuật quét phủ hoàn thiện, mà người thợ còn cẩn thận điều chỉnh nhiệt độ độ ẩm không bỏ sót dù chỉ là 1 hạt bụi, và tạo nên nét đẹp hoàn thiện của đồ sơn mài Nhật Bản.

Makie là công đoạn cuối làm đồ sơn mài. Đây là kỹ thuật dùng sơn mài vẽ tranh hay hoa văn rồi rắc bụi vàng bụi bạc bám chặt vào bề mặt. Kỹ thuật này riêng của Nhật, và thợ Makie nuôi dưỡng ý tưởng sau khi tham khảo tuyển tập đề án mỗi ngày.

Công đoạn rắc bụi vàng thể hiện sự khéo léo nhất của người thợ. Rắc phải thật đều đúng thời điểm phải nhìn ra được sơn mài khô chưa. nếu rắc sớm, khi phủ bóng sẽ bị bong, ngược lại nếu rắc chậm, vàng sẽ không bám tốt. Để bắt được thời điểm này thì cần phải mất nhiều năm tháng tôi luyện.

Gần đây, tăng nhiều sản phẩm cho in sẵn họa tiết trên đồ sơn mài. Thợ Makie nói “khi có bàn tay thợ trong sản phẩm ta sẽ cảm nhận được chất của thợ. Còn với họa tiết in hoàn hảo thì ta sẽ chán do không cảm nhận được chất đó”. Đồ sơn mài càng được “nuôi” càng chất nên sẽ càng mê đồ sơn mài, vậy chúng ta hãy cùng chọn họa tiết Makie cảm được chất thợ trong đó.

Sức hấp dẫn đồ sơn mài thể hiện phong cách riêng người dùng, nó là đồ thủ công mỹ nghệ truyền thống kết tinh kỹ thuật tay nghề thợ Nhật Bản. Tại Nhật, không hiếm các gia đình từ cha mẹ con cái đời đời kế thừa sử dụng các sản phẩm. Bạn cũng hãy rinh món đồ suốt đời điểm tô mỗi ngày căn nhà bạn nhé.